Για τους αρχαίους Έλληνες η ελιά συμβόλιζε το ολυμπιακό ιδεώδες, την Ειρήνη, τη σοφία και τη Νίκη. Η Ειρήνη εικονιζόταν με κλαδί ελιάς στα χέρια της.

Οι αθλητές άλειφαν με ελαιόλαδο όλο τους το σώμα, γιατί πίστευαν ότι θα τους χαρίσει δύναμη και τύχη. Οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων στεφανώνονταν με το πασίγνωστο κότινο, ενώ οι νικητές στα Παναθήναια έπαιρναν ως βραβείο αμφορείς με λάδι. Στο ναό της Ήρας, στην Αρχαία Ολυμπία, υπήρχε η επονομαζόμενη "καλλιστέφανος ελαία". Στους πολέμους δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος αλλά και καλύτερο σύμβολο για τη λήξη των επιχειρήσεων. Οι αγγελιαφόροι που στέλνονταν για να μεταφέρουν το μήνυμα της ειρήνης ή να ζητήσουν ανακωχή έπρεπε να κρατούν στο χέρι τους "κλάδον ελαίας". Οι πολεμιστές μύρωναν με λάδι τα κεφάλια των ευγενών και έριχναν σταγόνες στα κόκαλα των νεκρών, καθώς θεωρούνταν μέσο καθαγιασμού και σύμβολο αγνότητας.

Το λάδι ελιάς κατά την αρχαιότητα δεν ήταν απλά μία τροφή, αλλά αποτελούσε σύμβολο υγείας και δύναμης, ενώ ήταν επίσης φάρμακο. Όσο για την ιερότητα του, ο Όμηρος αναφέρει ότι τα ελληνικά δικαστήρια καταδίκαζαν σε θάνατο όποιον κατέστρεφε ένα δέντρο ελιάς. Η ιερή λυχνία που αναφέρεται στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό φώτιζε τα σκοτεινά δωμάτια τροφοδοτούμενη με ελαιόλαδο.

Ο Ηρόδοτος έγραφε το 500 π.Χ. ότι η καλλιέργεια και η εξαγωγή των ελιών ήταν κάτι τόσο ιερό, που μόνο παρθένες και ευνούχοι είχαν τη δυνατότητα να καλλιεργούν περιβόλια από ελιές. Το ελαιόλαδο όμως αποτελεί και θρησκευτικό αγαθό που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες για τις σπονδές στους βωμούς. Με κλάδους ελιάς προσέφευγαν στα ιερά των θεών οι αιτούντες "ικεσίαν", δηλαδή όσοι είχαν διαπράξει φόνους ή άλλα σοβαρά αδικήματα. Οι ελιές προσφέρονταν στους θεούς -μαζί με άλλα αγαθά- σε αναίμακτες θυσίες. Η ελιά καταναλωνόταν ως πένθιμη τροφή, καθώς θεωρούνταν πως ο νεκρός θα στερούνταν ένα από τα σημαντικότερα πράγματα. Τα φύλλα ή και τα κλαδιά τοποθετούνταν μέσα στους τάφους και δεν ήταν ασυνήθιστο το φαινόμενο να αποθέτουν τους νεκρούς πάνω σε στρώμα από κλαδιά ελιάς.

Η παρουσία της ελιάς κατά τις τελετές γονιμότητας των αρχαίων ήταν κυρίαρχη. Η ελιά δίνει την εικόνα της αιώνιας θαλερότητας, της βλάστησης που δεν επηρεάζεται από την αλλαγή των εποχών. Είναι η προσδοκία του αέναου και του αειθαλούς. Χαρακτηριστικό σύμβολο των τελετών αυτών ήταν η "ειρεσιώνη": επρόκειτο για κλάδο καλλιεργημένης ελιάς ή δάφνης, περιτυλιγμένο με μικρές μάλλινες ταινίες και φορτωμένο με διάφορα φρούτα και καρπούς της εποχής. Το κλαδί της ελιάς δεν ήταν τυχαίο: προερχόταν από τη "μορία ελαία", την ιερή ελιά της πόλης, εκείνη που πίστευαν πως είχε φυτέψει η ίδια η Αθηνά ή από ελαιόδεντρο που θεωρούνταν πως ήταν απόγονος αυτού του δέντρου. Ο κλάδος της ελιάς ήταν εκείνος που μετέφερε τη γονιμοποιό δύναμη της γης που ανακυκλώνεται, την ελπίδα της βλάστησης.

Ο καρπός της ελιάς ωριμάζει στα μέσα προς τέλη του φθινοπώρου, οπότε και ξεκινάει η συγκομιδή, ή το λιομάζωμα. Η ελιά παραδοσιακά μαζεύεται με το χέρι, και το μάζεμα της ελιάς αποτελεί εδώ και αιώνες σημαντική αγροτική δραστηριότητα σε πολλές περιοχές της Μεσογείου.

Στη σημερινή εποχή ευδοκιμεί ακόμη η παραδοσιακή μέθοδος συγκομιδής, με τη βοήθεια ίσως κάποιων νεότερων εργαλείων: τα κλαδιά περνιούνται με το "χτένι" για να αποσπαστεί ο καρπός με μεγαλύτερη ευκολία και ταχύτητα, ενώ το έδαφος κάτω από την ελιά στρώνεται με λιόπανα ή με ειδικό δίχτυ από συνθετικό υλικό. Σκάλες από ξύλο ή αλουμίνιο χρησιμοποιούνται για το μάζεμα των δυσπρόσιτων κλαδιών. Αφού πέσουν οι ελιές από το δέντρο, οι αγρότες τινάζουν τα άκρα των ελαιόπανων ώστε να δημιουργηθούν σωροί, οι οποίοι θα καθαριστούν με το χέρι ή με την κοσκοινίστρα από χοντρά κλαριά και τσαμπιά προκειμένου να τοποθετηθούν στη συνέχεια σε δοχεία μεταφοράς (κουβάδες, τενεκέδες κλπ.) και σακιά και να μεταφερθούν στον χώρο αποθήκευσης.

Δεν είναι απαραίτητη η απομάκρυνση των φύλλων, αφού υπάρχει στο ελαιοτριβείο ειδικό μηχάνημα που τα απομακρύνει με αέρα. Εναλλακτική τεχνική είναι το "τίναγμα" της ελιάς με ξύλινα ραβδιά, η τεχνική όμως αυτή μπορεί να εφαρμοστεί μόνο όταν έχει ωριμάσει πλήρως ο καρπός και είναι εύκολη η απόσπασή του από το δέντρο. Τέλος, είναι σύνηθες κατά τη συγκομιδή να κόβονται με πριόνι επιλεγμένα κλαδιά του δέντρου, τόσο για τη διευκόλυνση της συγκομιδής, όσο και για να βοηθηθεί η σωστή ανάπτυξη του δέντρου

ο καρπός της ελιάς είναι πολύ βασικός για τη Μεσογειακή διατροφή. Ο καρπός της ελιάς είναι θαυμάσια πηγή μονοακόρεστων λιπαρών οξέων. Η ελιά παρέχει φυτικές ίνες και μέταλλα στον οργανισμό και είναι πηγή της βιταμίνης Ε, που είναι φυσικό αντιοξειδωτικό. Θεωρείται επίσης ότι η βιταμίνη Ε, επιβραδύνει τις αλλοιώσεις των κυτταρικών μεμβρανών και καταπολεμά την οστεοπόρωση. Οι ελιές περιέχουν λινολεϊκό οξύ που είναι ευεργετικό για τα βρέφη που θηλάζουν. Η ανεπάρκειά του συνδέεται με ορισμένες ασθένειες του δέρματος και προβλήματα ανάπτυξης στα βρέφη.

Η ελιά αποτελεί ιερό δέντρο από τα αρχαία χρόνια και βρίσκεται υπό την προστασία της θεάς Αθηνάς. Όπως μας θυμίζει ο αρχαίος μύθος, στον αγώνα μεταξύ των θεών για την ανάδειξη του προστάτη των Αθηνών, που έγινε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, νικήτρια βγήκε η Αθηνά δωρίζοντας στους Αθηναίους την πρώτη ελιά του κόσμου, που φύτρωσε εκεί όπου χτύπησε το δόρυ της. Το δέντρο αυτό ήταν χρήσιμο για τη διατροφή, το φωτισμό, τη θέρμανση, την υγεία και τον καλλωπισμό των Αθηναίων. Από τότε τα ελαιόδεντρα γύρω από την Αθήνα έγιναν ιερά. Αλίμονο σ' όποιον τολμούσε να τις πειράξει, αφού η τιμωρία ήταν ο εξοστρακισμός ή θάνατος.